Treść strony

Zabytki

Tereny Gminy Stryków od zarania dziejów były ośrodkami osadnictwa, o czym świadczą liczne stanowiska archeologiczne. Ślady najstarszego osadnictwa stwierdzone na terenie wsi Zelgoszcz pochodzą z okresu paleolitu. Największe skupiska stanowisk archeologicznych znajdują się w Niesułkowie, Kolonii Niesułków, Kalinowie, Bratoszewicach, Woli Błędowej oraz pomiędzy Dobrą i Warszewicami. Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko archeologiczne w Strykowie, zawierające pozostałości siedziby obronnej datowanej na XVI – XVIII w.

Historia miasta Stryków sięga II poł. XIV w. jednakże najstarsze zabytki, które się zachowały pochodzą dopiero z XVIII w. Fakt ten spowodowany jest burzliwą przeszłością miasta, które zostało nawiedzone przez najazd szwedzki i pożary z XVIII i XIX w. Część obiektów, które przetrwały utraciło swój pierwotny styl na skutek przebudowy i rozbudowy. Na uwagę zasługuje fakt, iż najstarszą miejscowością położoną na terenie Gminy Stryków jest wieś Niesułków, znana od 1281 roku, gdyż znajdował się tam dwór odwiedzany przez biskupów włocławskich.
Najwięcej obiektów z terenu gminy wpisanych do rejestru zabytków oraz do ewidencji W.K.Z znajduje się w mieście Stryków. Należą do nich: dwa obiekty sakralne z pocz. XX w., tj. Kościół Par. p.w. św. Marcina i Zespół Starokatolickiego Kościoła Mariawitów, Ratusz (obecnie szkoła) i dworzec kolejowy, a także 9 domów drewnianych z XIX i XX w.

Parafia Rzymskokatolicka pod wezwaniem św. Marcina w...

Parafia Starokatolickiego Kościoła Mariawitów pod...

Oprócz zabytków w mieście Stryków zachowały się liczne obiekty położone w miejscowościach należących do Gminy Stryków. Największą grupę stanowią obiekty sakralne reprezentowane przez 6 zespołów kościelnych:

Zespół Kościoła Par. p.w. św. Augustyna w Bratoszewicach (kościół murowany z XV/XVI w., dzwonnica drewniana z XVIII w. , lamus drewniany z XVIII w.)

Zespół Kościoła Par. p.w. św. Jana Chrzciciela i Doroty w Dobrej (kościół murowany z pocz. XX w. i plebania murowana z pocz.XX w.)

Starokatolicki Kościół Mariawitów murowany z pocz. XX w. w Dobrej

Zespół Kościoła Par. p.w. św. Szczepana w Koźlu (kościół drewniany z XVIII w., dzwonnica drewniana z XVIII w.)

Zesół Starokatolickiego Kościoła Mariawitów w Lipce

Zespół Starokatolickiego Kościoła Mariawitów w Lipce (kościół murowany z pocz. XX w., plebania drewniana z pocz. XX w.)

Zespół Kościoła Par. p.w. św. Wojciecha w Niesułkowie (kościół drewniany z XVII w., dzwonnica drewniana z XIX w.)

Z zabytkowych obiektów świeckich zachowały się w dobrym stanie:

Zespół Pałacowy Rzewuskich w Bratoszewicach ( pałac mur. z I poł. XX w., park z pocz. XVIII w.)
Park Pałacowy Geyera w Klęku z II poł. XIX w.
Zespół Dworski w Osse (dwór mur.z XIX w. – obecnie dom mieszkalny i park z 1-go ćwierćwiecza XX w.)
oraz 2 domy z końca XIX w (drewniany w Koźlu Nr 23 i murowany w Tymiance).

Z obiektami sakralnymi powiązane są zabytkowe cmentarze rzymsko-katolickie w miejscowościach Bratoszewice, Koźle i Niesułków oraz zabytkowy cmentarz ewangelicko-augsburski w Swędowie. Na cmentarzach znajdują się pomniki nagrobne pochodzące nawet z I poł. XIX w. Ponadto w krajobrazie gminy dominują liczne przydrożne kapliczki i krzyże świadczące o przywiązaniu mieszkańców do tradycji chrześcijańskich.

Z zabytków ruchomych na uwagę zasługują datowane na XVII i XVIII w. elementy stanowiące wyposażenie wnętrz kościelnych w Bratoszewicach, Koźlu, Strykowie i Niesułkowie.

Na wartości dziedzictwa kulturowego składają się także miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne i obiekty martyrologii. Pierwszą grupę reprezentuje pomnik w Strykowie, drugą pomniki poświęcone poległym w Strykowie, Dobrej i Koźlu, pomordowanym w Pludwinach oraz liczne zbiorowe i pojedyncze mogiły na cmentarzach w Strykowie, Niesułkowie, Dobrej będące śladami walk powstańczych w 1863 r oraz I i II Wojny Światowej.

Gmina Stryków może poszczycić się kilkoma miejscami o znaczeniu historycznym. Należy tu wspomnieć o Bratoszewicach, gdzie znajduje się zespół pałacowy.
Pierwsze wzmianki dotyczące Bratoszewic pochodzą z okresu 1341-1376 r.
W XV w. miasto Bratoszewice (jedno z najmniejszych w owych czasach w regionie) oraz wsie Wyskoki i Wola Rotnistrzowa (później zwana Woliska) były własnością Goślubowskich z Goślubia. Bratoszewice otrzymały prawa miejskie jeszcze przed 1458 r., lecz już ok. 1660 r. utraciły je prawdopodobnie wskutek zniszczeń po potopie szwedzkim. W XVI w. siedzibą tej rodziny stały się Bratoszewice i odtąd poczynają oni zwać się Bratoszewskimi. Bratoszewscy utrzymali te dobra aż do XVII w. W 1789 r. wieś liczyła 208 mieszkańców, którzy mieszkali w 33 domach. Następnymi znanymi właścicielami dóbr była rodzina Czarneckich. W 1834 r. zmarł Feliks Czarnecki. Przez kilka lat sytuacja prawna majątku nie była uregulowana. Już wówczas jako pełnomocnik sukcesorów i dłużników ostatniego właściciela występował Wincenty Matuszewski, który w 1842 r. wszedł w posiadanie majątku. Rodzina ta posiadała rozległe dobra składające się z klucza tymiankowskiego i bratoszewskiego. Do tego drugiego należały wsie i folwarki: Orzełki, Rokitnica, Wyskoki, Smolarna, Woliska, Wola Błędowa (kiedyś część dóbr strykowskich); młyny: Bykowiec i Stara Piła; osada Tartak. W 1852 r. poprzez związek małżeński z córką Matuszewskiego, Melanią, właścicielem klucza został Kazimierz Lemański. W tym okresie Bratoszewice liczyły 470 mieszkańców (27 domów folwarczznych i 35 wiejskich). W roku 1884 z kompleksu ubyła Wola Błędowa przekazana w spadku synowi
Ludwikowi Lemańskiemu. Córka natomiast, Stefania Rzewuska z Lemańskich wniosła w posagu dobra bratoszewskie Wacławowi, potomkowi zasłużonej dla działalności publicznej gałęzi rodu Rzewuskich herbu Krzywda. Prawo własności dóbr Bratoszewice Wacław Rzewuski otrzymał formalnie w marcu 1900 r. Zmarł w listopadzie 1910 r. pozostawiając 25-letniego syna Kazimierza, który w drodze spadku przejął całość majątku w lipcu 1911 r. Dziesięć lat później ożenił się z Marią Plater Zyberkówną i wtedy rozpoczął budowę oglądanego dziś pałacu. Główne prace trwały rok, jednak wszelkie detale wykończono dopiero w 1927 r. Sam właściciel nie mieszkał na stałe w pałacu, traktował go jako letnią rezydencję. Podczas nieobecności Rzewuskich dobrami administrował inż. Michał Korybut-Szymanowski. W okresie kryzysu światowego majątek nie uniknął częściowej parcelacji i sprzedaży, miano go nawet zlicytować, ale nie doszło do tego. Po II wojnie światowej w ramach reformy rolnej dobra bratoszewskie przeszły na rzecz Skarbu Państwa (część była rozparcelowana i podzielona między chłopów). Od tego czasu całość założenia utraciła swój pierwotny kształt ze względu na stawianie kolejnych obiektów w bezpośredniej bliskości pałacu. „W 1958 r. wzniesiono budynek mieszkalny, w 1969 r. szkołę (przy okazji jej budowy zasypano fragment środkowego stawu łącząc istniejącą tam wyspę ze stałym lądem), dom nauczyciela, zabudowania gospodarcze i warsztaty.
W części parku urządzono plac do nauki jazdy ciągnikiem, nieopodal pałacu ustawiono ogromne silosy”. W latach 90-tych ukończono budowę nowego internatu w zachodniej części par folwarczny powstawał pod koniec XIX w. i w I ćwierci XX w. Usytuowany został w północnej części wsi (zajmuje ponad połowę jej obszaru), od strony południowej ogranicza go właściwa zabudowa wsi, od wschodu zespół kościoła i cmentarza, od północy łąki. Składa się z kilku połączonych ze sobą w układzie kompozycyjnym części: zespołu pałacowo-parkowego, podwórza gospodarczego I, podwórza gospodarczego II, kolonii mieszkaniowej dawnych pracowników folwarku (budynki rozebrano) i wielorodzinnego budynku mieszkaniowego oddalonego nieco od reszty (w południowo-wschodniej części wsi) Pałac w Bratoszewicach, jak wspomniano, powstał w latach 1920-1921, jego powierzchnia użytkowa wynosi 2683 m2. Autorem projektu był znany warszawski architekt Juliusz Nagórski. Budynek jest parterowy, częściowo podpiwniczony z użytkowym poddaszem.
Całość założenia utraciła swój pierwotny kształt ze względu na stawianie kolejnych obiektów w bezpośredniej bliskości pałacu. „W 1958 r. wzniesiono budynek mieszkalny, w 1969 r. szkołę (przy okazji jej budowy zasypano fragment środkowego stawu łącząc istniejącą tam wyspę ze stałym lądem), dom nauczyciela, zabudowania gospodarcze i warsztaty. W części parku urządzono plac do nauki jazdy ciągnikiem, nieopodal pałacu ustawiono ogromne silosy”. W latach 90-tych ukończono budowę nowego internatu w zachodniej części parku.

Zespół Pałacowy Rzewuskich w Bratoszewicach

Zespół folwarczny powstawał pod koniec XIX w. i w I ćwierćwieczu XX w. Usytuowany został w północnej części wsi (zajmuje ponad połowę jej obszaru), od strony południowej ogranicza go właściwa zabudowa wsi, od wschodu zespół kościoła i cmentarza, od północy łąki. Składa się z kilku połączonych ze sobą w układzie kompozycyjnym części: zespołu pałacowo-parkowego, podwórza gospodarczego I, podwórza gospodarczego II, kolonii mieszkaniowej dawnych pracowników folwarku (budynki rozebrano) i wielorodzinnego budynku mieszkaniowego oddalonego nieco od reszty (w południowo-wschodniej części wsi). Pałac w Bratoszewicach, jak wspomniano, powstał w latach 1920-1921, jego powierzchnia użytkowa wynosi 2683 m2. Autorem projektu był znany warszawski architekt Juliusz Nagórski. Budynek jest parterowy, częściowo podpiwniczony z użytkowym poddaszem, które pełniło kiedyś rolę piętra. „Sama bryła łączy cechy francuskiego pałacu o układzie ›w podkowę‹ z frontowym dziedzińcem honorowym flankowanym z obu stron skrzydłami bocznymi, oraz tradycyjnego osiemnastowiecznego dworu polskiego z czterema bocznymi alkierzami (...) Mimo iż bryła jest bogato rozczłonkowana, regularne zestawienie wielościanów ją tworzących, a także jednorodny detal architektoniczny i forma dachów pozwalają odbierać ją jako spójną i harmonijną”.
Park przypałacowy powstał równolegle z budową rezydencji. W części zachodniej założenie ogrodowe miało charakter regularny, przechodząc ku wschodowi w park krajobrazowy. Obecnie pierwotny układ nie jest tak czytelny ze względu na budowle dostawiane po wojnie wokół pałacu. Drzewostan pochodzi głównie z przełomu XIX i XX w., ale spotykamy również okazy pomnikowe: dąb o obwodzie 5,5 m, jesion – ok. 3,75 i buk – ok. 3,2 m, które liczą po 240 lat.

Obiekty kulturowe wpisane do rejestru zabytków:

Zespół Kościoła parafialnego p.w. Św. Augustyna- kościół z XV/XVI w. , późnogotycki, murowany, spalony w XVII w., odbudowany w 1696r., gruntownie przebudowany i rozbudowany w latach 1898-1901. Wewnątrz płyty grobowe dawnych właścicieli, 2 ołtarze oraz stalle późnogotyckie; dzwonnica drewniana z XVIII wieku, lamus drewniany z poł. XVIII wieku, spalony w 1968 r. i odbudowany.
Zespół pałacowy Rzewuskich zrealizowany wg. projektu Juliusza Nagórskiego. W skład zespołu pałacowo – ogrodowego wchodzi pałac, zabudowania gospodarskie oraz park właściwy, składający się z dwóch części: zachodniej tzw. Ogrodu i wschodniej – parku krajobrazowego. Założenie to reprezentuje formę nawiązującą do okresu XVIII i XIX w.
pałac murowany z 1924 r. dwukondygnacyjny z mansardowym dachem, stanowi on zamierzoną replikę siedziby barokowej, jest skrzyżowaniem dworu staropolskiwego z narożnymi alkierzami oraz pałacu francuskiego;
park założony w pocz. XVIII w. Przekomponowany w latach 20-tych XX wieku wg. Proj. Juliusza Nagórskiego z 1916 r., pow/ parku 23 ha; założeniem parku w częsci ogrodowej były dwie osie symetrii, jedna o kierunku N-S, druga E-W na przecięciu których zlokalizowany został pałac. Z dawnego bogatego założenia zachowała się w całości aleja wjazdowa, częściowo fragmenty osi E-W, fragment ramion trapezu na zachód od pałacu oraz część alei przy stawie z owalnego założenia parku leśno – krajobrazowego. Elementem kompozycyjnym są trzy stawy obecnie użytkowane jako stawy rybne, większość parku utrzymana jest w stanie naturalnym jako las; w tej częsci parku usytuowany jest boisko sportowe.Na terenie parku znajduje się 8 pomników przyrody:

Dąb szypułkowy – 295 cm w obwodzie
Dąb szypułkowy – 496 cm w obwodzie
Buk pospolity – 345 cm w obwodzie
Jesion wynosły – 389 cm w obwodzie
Białodrzew – 410 cm w obwodzie
Białodrzew – 360 cm w obwodzie
Białodrzew – 340 cm w obwodzie
Białodrzew – 500 cm w obwodzie

Również w miejscowości Niesułków znajduje się wiele obiektó wartych uwagi ze względu na dziedzictwo kulturowe. Wieś Niesułków wymieniana jest w dokumentach od końca XIII wieku. Pierwsza wzmianka pochodzi bowiem z roku 1267. W 1281 roku Niesułków procesował sie z Kołacinkiem o granice lęśną przed sądem biskupim. W roku 1332, książę łęczycki Władysław nadał Niesułków, razem z drugą wsią - Łodzią, w wieczyste władanie biskupom kujawskim. Początkowo należał Niesułków do dóbr kościelnych w Wolborzu. W wieku XVI powstał samodzielny klucz niesułkowski, do którego należała także Łódź. W tym czasie był w Niesułkowie dwór biskupi, w którym w czasie lustracji zatrzymywali się lustratorzy dóbr biskupich, a gościli w nim także biskupi kujawscy. Do dziś zachowały się jeszcze fundamenty owego dworu.

Kościół w Niesułkowie istniał przynajmniej od XIV wieku. Od 1416 roku znane są nawet imiona i nazwiska plebanów, proboszczów tego kościoła. Do ówczesnej parafii Niesułkowskiej poza Niesułkowem należały Nowostawy, Poćwiardówka, Dąbrówka i Lipka. Była bardzo bogatą parafią. Pleban miał na utrzymaniu wikariusza i nauczyciela szkoły, miał na swoim uposażeniu role chłopskie, ogrody, karczmę, młyn i staw rybny do swojej dyspozycji.

Wiadomo też, że już w XVI wieku w Niesułkowie była szkoła. Zachowało się nawet kilka nazwisk młodzieńców, którzy pochodzili z Niesułkowa tu rozpoczynali edukację a studiowali później na uniwersytecie krakowskim w XVI w.
Pierwsza informacja o ludności Niesułkowa jest z 1534 roku. Wtedy Niesułków był ośrodkiem dóbr biskupich, znajdował się tu dwór, było 13 łanów kniecych, 8 ogrodników i 2 karczmy. Jest znane kilka imion chłopów np. Jan Gierzyk, Bartłomiej Kiernozek, Klemens Sik, Jan Ciołek, Stanisław Piszka itd. Były w tym na ternie Niesułkowa trzy stawy rybne. Na jednym z nich stał młyn. W 1534 roku w Niesułkowie mieszkało ok. 140 osób nie licząc osób zamieszkałych w dworze. W 1568 roku dwór w Niesułkowie był główną siedzibą Klucza Niesułkowskiego. W skład dworu wchodziły trzy rodzaje zabudowań, najważniejszym był dwór piętrowy. Był także dom urzędniczy, kuchnia, browar, stajnia dla koni i stajenka dla koni urzędniczych, obora, chlewy, wozownia, sad i sadzawka.
Następne informacje znajdujemy z 1568 roku. Wtedy biskupem był Stanisław Karnkowski, słynny późniejszy kardynał i prymas Polski, który do Niesułkowa często zaglądał i w 1570 roku zorganizował tu spotkanie z dwoma profesorami krakowskiego uniwersytetu Stanisławem Grzebskim i Stanisławem Sokołowskim. Z korespondencji tych dwóch profesorów z kolegą z uniwersytetu Melchiorem Kudłowskim wiemy, że Niesułków w tym czasie był bogatym ośrodkiem, któremu podporządkowany był ogromny obszar ziemski i miasteczko Łódź , w którym mieszkało 250 mieszkanców. Dalsze informacje pochodzą z 1827 roku. Niesułków posiadał 29 domów i 220 mieszkańców. W 1886 roku składał się z pięciu części : wsi, gdzie było 30 domów i 177 mieszkańców, osady – jeden dom i 25 mieszkańców, karczmy – 1 dom i 5 mieszkanców, probostwa – 2 domy i 4 mieszkańców, folwarku – 8 domów i 69 mieszkańców. A zatem znów ponad 250 osób.

W 1819 roku na nowo została założona jednoklasowa szkoła dla pięciu wsi i jednego folwarku, miała jednego nauczyciela, 50 – ciu uczniów. Przy szkole istniała biblioteka szkolna. W 1876 roku powstał w Niesułowie sąd gminny dla Niesułkowa, Dmosina, Lipin, Mrogi Dolnej. Natomiast areszt gminy na 12 osób znajdował się w sąsiedzkiej Lipce.

W 1921 roku został sporządzony w Polsce pierwszy spis ludności z którego dowiadujemy się, że w Niesułkowie w całej gminie było 462 budynków plus 46, które miały inny charakter niż mieszkalny tzn. gospodarcze i publiczne. Ogółem ludność gminy wynosiła 3.228 osób w tym 1.612 mężczyzn i 1.616 kobiet. Za Polaków podało się wtedy 3.110 osób, za Niemców -111 osób, za Żydów 6 i jedna osoba podała pochodzenie litewskie.W samej wsi Niesułków w tym czasie budynków było 72 szt, ludności 392 osoby.

Po pierwszej wojnie światowej właścicielami Niesułkowa byli kolejno rodzina Bucewiczów, Martensów i jako ostatnia – Łozickich. Ponieważ istniejący od początku 1914 roku dwór został spalony w czasie działań wojennych, miejscem życia Łozickich stał się znacznie skromniejszy budynek, przypominający bardziej zamożną chatę wiejską niz typowy dwór szlachecki. Dworek przechodził po 1945 roku różne koleje losu. Najpierw zamieszkiwała w nim jego dawna właścicielka, potem służył jako bar wiejski, wreszcie uruchomiono w nim produkcję artykułów spożywczych. Mimo tych wszystkich przeobrażeń los obszedł się ze starym dworkim łagodnie , po dziś dzień zachował ślady dawnej świetności.

Na ścianie marmurowej zakrystii kościoła umieszczone są tablice poświęcone pamięci miejscowych obywateli ziemskich. Z Niesułkowa pochodziła rodzina Elżanowskich. Piotr Elżanowski herbu Sępia, napoleończyk, uczestnik wyprawy na Moskwę w 1812 roku.

Jego syn, Seweryn Elżanowski, był uczestnikiem powstania wielkopolskiego 1848 roku i powstania styczniowego 1863 roku oraz obrony Paryża przed Prusakami w 1871 roku. Dwóch młodych żołnierzy zgrupowania Parasol, bracia Tadeusz i Jerzy Łoziccy, polegli w czasie powstania warszawskiego. Kościół drewniany wzniesiony został w 2. poł. XVII w. Rozbudowano go i restaurowano w latach 1934 i 1948. Jest jednonawowy. Dachy są dwuspadowe gontowe. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

(Parafia niesułkowska erygowana została przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę już w XIII wieku.) Obecna świątynia, drewniany kościół pod wezwaniem św. Wojciech, fundacji włocławskiej, pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. Drewniany kościół w Niesułkowie jest świątynią jednonawową, konstrukcji zrębowej, oszalowany; składa się z rozbudowanego prezbiterium, nawy głównej oraz części frontowej. Dach dwuspadowy gontowy. Kościół był restaurowany około 1934 i 1948 roku. Stare organy, a także pięknie rzeźbione konfesjonały, zostały w czasie pierwszej wojny światowej zrabowane przez Niemców. W głównym ołtarzu, barokowym z połowy XVII wieku, widnieje obraz Matki Boskiej Szkaplerznej z Dzieciątkiem. Na drewnianym stropie w barwnej polichromii ujęte są sceny z Nowego Testamentu. Na ścianie marmurowej zakrystii umieszczone są tablice poświęcone pamięci miejscowych obywateli ziemskich.)

W Niesułkowie w głębi sosnowego lasu ciągnie się alejka, przy której umieszczone są podobnego rozmiaru płyty kamienne z jeszcze czytelnymi napisami: Babowicz Ferdynand +18.11.1914, jager M. Jachnik +27.11.1914, unteroffizier Adolf Jens +30.11.1914 ... to cmentarz poległych w I wojnie światowej. Równy rząd płyt żołnierzy polskich, niemieckich, rosyjskich. Cała sprawę wyjaśnia stojący w środku pomnik z tablicą. Cmentarz pięknie zaprojektowany, naturalnie wkomponowany w otaczający las, zadbany. Bardzo dobrze ilustruje owe czasy, gdy na frontach wojny spotykali się żołnierze wrogich sobie państw. Dzisiaj leżą obok siebie, zgodnie, w ciszy. Połączyła ich śmierć na polu bitwy.

STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE

Gmina Stryków była od zarania dziejów była terenem osadnictwa. Świadczą o tym liczne stanowiska archeologiczne, począwszy od epoki kamienia, przez okres brązu, okres rzymski, aż po średniowiecze. Na ternie wsi Kolonia Niesułków również znajdują się stanowiska archeologiczne szczególnie w południowym rejonie.

W sierpniu 2003 r. utworzono w Niesułkowie Kolonii stanowisko dokumentacyjne „odsłonięcie geologiczne”. Przedmiotem ochrony jest odsłonięcie pochodzenia antropogenicznego ukazujące strukturę osadów stokowych fragmentu doliny Mrożycy. Położone jest ono 23 km na północny wschód od Łodzi. Walory odsłonięcia zostały dostrzeżone już w fazie tworzenia Parku, dzięki czemu znalazło się ono na liście obiektów przyrodniczo cennych. Obiekt wielokrotnie był przedmiotem badań naukowych

(Turkowska K., 1999. Kryteria oceny roli morfogenezy peryglacjalnej w Polsce środkowej. Acta Georg. Łódź, 76, Miziała P., 1997 Charakterystyka osadów strefy ujścia doliny denudacyjnej w Niesułkowie (msc).)

Ściana odkrywki jest długości 50 m i wysokości dochodzącej do 6 m, podcina w tym miejscu wyższy poziom dolinny w środkowym odcinku biegu Mrożycy.
Widoczny w ścianie odsłonięcia profil geologiczny przedstawia charakterystyczny układ osadów rytmicznie warstwowanych, będących najbardziej typowymi seriami wypełnień dolinnych obszaru podłódzkiego.

POMNIKI PRZYRODY ZNAJDUJĄCE SIĘ NA TERENIE DAWNEGO PARKU W KOLONII NIESUŁKÓW